Qan damarları
İnsan orqanizminin hər bir nöqtəsi irili-xırdalı
olmaqla milyardlarla boru ilə örtülüb. Damar
adlanan bu boru yığınını düz səthə yaymalı olsaq,
yalnız bir insanda bunların uzunluğunun təxminən
100 min kilometr (96.500 km) olduğunu görə
bilərik - 24. Damar sistemi elə bir ideal
təsisatdır ki, orqanizmin ehtiyac duyulan hər
bir nöqtəsinə zəruri bağlantılar yerləşdirilib.
Borular heç bir yerdə düyünlənə bilməz, lüzumsuz
yerlərə gedə bilməz, boş nöqtələrə malik
deyillər, bütün orqanizmi gəzir və yenidən həmin
nöqtəyə qayıdırlar.
Hər hansı bir binada boru şəbəkəsi təsisatı
yaratmaq üçün müəyyən bir plana ehtiyac var.
İnsan orqanizmindəki boru təsisatının planı isə
insan əməyi olan heç bir planla müqayisə
edilməyəcək qədər mükəmməl və idealdır.
Bundan əlavə, insan orqanizminə təxminən 100 km
damar döşəndiyi halda orta böyüklükdə olan bir
binaya yalnız bir neçə kilometr uzunluğunda boru
döşənir. Xüsusi xəlitələrdən hazırlanmış bu
borular bir neçə onillik ərzində müxtəlif
problemlər yaradır. Bağlantı yerlərində sızmalar
baş verir, borular bəzən çürüyür, bəzən
divarlarda boruların çürüməsi və su verməsi
ucbatından rütubət müşahidə edilir. Bütün bu
problemlər hətta binanın sabit bir tikili olduğu
və yerindən oynamadığı hallarda da baş verir.
Hər bir sağlam insan orqanizmində olan damar
sistemi isə bütün ömür boyu öz funksiyasını
yerinə yetirir. Nə qayğıya ehtiyac duyur, nə də
hər hansı bir hissəsinin dəyişdirilməsinə.
Həmçinin insan orqanizmi bina kimi hərəkətsiz
deyil. İnsan hərəkət edir, yeriyir, qaçır,
oturur, qalxır və damarlar da bu dartılma
nəticəsində daim elastik hərəkətlər edir. Lakin
damarlar o qədər ideal quruluşa malikdirlər ki,
əgər insan öz səhhəti üçün zərərli olan hər
hansı bir hərəkət etməsə, onlar heç bir problem
yaratmazlar.
İnsan orqanizmindəki misilsiz quruluş
Heç bir damarın olmadığı bir insan orqanizminin
mövcudluğunu fərz edək. Və hər hansı bir
mühəndisdən bu orqanizmin içinə döşənəcək
damarlarla bağlı bir plan hazırlamasını xahiş
edək. Bu planda qaraciyərin ən kiçik
nöqtələrindən sümük toxumalarının içinə, göz
qapaqlarından böyrəklərə qədər hər bir hüceyrə
üçün zəruri olan bağlantılar qurulmalıdır.
Bundan əlavə, hər bir orqanın funksi-yasına
uyğun olaraq damarların qalınlığı və
xüsusiyyətləri də müəyyən edilməlidir. Məlumdur
ki, bu, bir insanın təkbaşına yerinə yetirə
bilməyəcəyi işdir. Hətta dünyada yaşayan bütün
insanlar toplansa belə bu nəticə yenə
dəyişməyəcək. Bütün bu insanların nə ömrü, nə də
ağlı sonsuz kombinasiyalara və mürəkkəbliyə
malik olan qan dövranı şəbəkəsinin planını
hazırlamağa yetməz. Əlbəttə ki, milyardlarla
insanın birləşərək hazırlaya bilməyəcəyi ideal
bir planın kortəbii təsadüflərlə ortaya
çıxdığını id-dia etmək qeyri-mümkündür. Hətta
bircə mərhələsində də təsadüflə əsla əlaqəsi
olmayan bu sistem insanın Allah tərəfindən
yaradıldığını açıq şəkildə sübut edir.
Səfər başlayır...
Ürək-damar sisteminin əsas məqsədi orqanizmdəki
hüceyrələrə fəaliyyətləri üçün zəruri olan
maddələri çatdırmaq və artıq maddələri
hüceyrələrdən uzaqlaşdırmaqdır. Yetkin bir
insanın ürəyi gündə 9 min litr qanı 100 min
kilometrə yaxın uzunluqda olan damar şəbəkəsini
qət edəcək şəkildə vurur.
İndi bir hüceyrə boyda olduğumuzu təsəvvür edək
və qan hüceyrələri ilə birlikdə qan dövranı
sistemində bir səfərə çıxaq.
Başlanğıc nöqtəniz ürəyin sol üst nasosu, yəni
sol qulaqcıqdır. İçində yerləşdiyimiz hissə
oksigenlə zəngin olan təmiz qanla doludur.
Ətrafınızda oksigen daşıyan milyonlarla
eritrosit var. Sizdən alt tərəfdə ürəyin sağ
mədəcəyinə açılan bağlı bir qapaq var. Qapaq
yalnız aşağıya doğru açıla bilən birtərəfli bir
qapaqdır.
Qulaqcığın qəfil yığılması ilə qapaqcıq aşağıya
doğru açılır. İçində yerləşdiyiniz qan mayesi
ürəyin alt tərəfindəki hissəyə dolur. Artıq çox
güclü bir nasos olan sol mədəcikdəsiniz.
Üzərinizdə olan qapaq gəldiyiniz istiqamətə geri
qayıtmağınıza mane olmaq üçün bağlanır.
Sol mədəcik qanı orqanizmin ən kiçik nöqtələrinə
göndərəcək qədər güclü olan bir nasosdur. Bu
nasosun çıxış nöqtəsində də aorta arteriyalarına
açılan birtərəfli başqa bir qapaq da var. Bu
qapağın funksiyası da buradan vurulan qanın
ürəyə geri qayıtmasının qarşısını almaqdır.
Həmçinin sol mədəcik də şiddətlə yığılır və bu
qapaq kənara doğru açılır. İçində yerləşdiyimiz
qan böyük sürətlə orqanizmdəki ən böyük arteriya
olan aortaya doğru vurulur.
Aorta damarının divarına yaxınlaşdıqca çox
maraqlı bir quruluşla qarşılaşırsınız. Damarın
daxili hissəsi sanki cilalanıb. Bu cilalı və
yağlı səth sürtünməni azaldır və qanın asanlıqla
axmasına imkan verir.
Bu yerdə səfərimizə qısa bir fasilə verərək
aorta və arteriyaları yaxından nəzərdən keçirək.
Ən güclü damar
Ürəkdən toxumalara qan aparan damarlara
arteriyalar, toxumalardan ürəyə qan aparan
damarlara isə venalar deyilir. Arteriyalar
əsasən orqanizmin toxumalarına yerləşmiş şəkildə
dərində olurlar. Lakin onlar bəzi yerlərdə,
məsələn, əlin biləyində, gicgahlarda, boyunda və
topuğun bayır tərəfində səthə yaxındır. Bu
hissələrdə hər bir ürək döyüntüsündə qanın
arteriyaların divarına vuraraq təzyiqlə keçməsi
hiss edilə bilər.
Damarın daxili səthi düzgün bir zəmin əmələ
gətirmək üçün bir-birinə yapışdırılmış müxtəlif
şəkilli səki daşlarını xatırladır. Lakin burada
istifadə edilən material daş yox, hüceyrələrdir.
Bu məqamda bir az diqqətimizi toplayaq.
Hüceyrələr canlı varlıqlardır. Bir qrup canlı
hüceyrə səki daşlarının diqqətlə döşənməsi kimi
yan-yana yerləşdirilib və ortaya hamar bir səth
çıxıb. Bu səth 360 dərəcə fırlanaraq bir boru
yaradıb. Buna bənzər milyonlarla boru bir-biri
ilə bir nizam içində birləşərək damar sistemini
əmələ gətirir.
Bəs bu, necə baş verib?
İlk öncə hüceyrələrin səki daşları kimi yastı və
bir-biri ilə birləşə biləcək formalara malik
olması lazım gəlir. Milyardlarla hüceyrəni belə
xüsusi formada yaradan qüvvə nədir?
Daha sonra isə - biz hələ ana bətnində olarkən -
bu hüceyrələr səki daşları kimi yan-yana
düzülməlidir. Milyardlarla hüceyrəni hamar və
düzgün bir formada düzən kimdir?
Hörülən divarda hətta bir hüceyrə əskik olsa,
buradan kənara qan sızacaq. Bu divarı qüsursuz
şəkildə hörən kimdir?
Əlbəttə ki, bu sualların cavablarını
təsadüflərlə izah etmək olmaz.
Bundan əlavə o da unudulmamalıdır ki, bəhs
edilən bir fabrikin tökmə qəlibindən çıxan metal
boru deyil. Haqqında danışılan şey canlı
hüceyrələrin birləşməsi nəticəsində əmələ gələn
canlı bir "boru"dur. Nə üçün bu kiçik canlılar
ömürlərini bir borunun hissəsi olmağa sərf
edirlər? Onlara bu quruluşu, bu funksiyanı verən
kimdir?
Bu sualın cavabı da təsadüf ola bilməz. Lakin
təkamülçülər heç bir zaman belə xırdalıqları
düşünməz, daha doğrusu, bu həqiqətləri
görməyərək onların üzərində düşünmək də
istəməzlər. Təkamülçülər damar toxumalarından
bəhs edən və içində latınca terminlər olan
söhbətlər edə, kitablar yaza bilərlər. Lakin bu
hüceyrələrin bir nizamda necə birləşməsi barədə
suallara heç vaxt cavab verə bilməzlər. Çünki
onların verə biləcəyi yeganə cavab "təsadüf"dür.
Bu qədər zəif və keçərsiz bir cavabın insanı
necə aşağılayacağını, insanın necə zəif olmasını
göstərəcəyini bildikləri üçün bu məsələni "bir
təkamül nəticəsində bu hüceyrələr birləşdilər və
damarları əmələ gətirdilər" kimi heç bir məntiqə
sığmayan ifadələrlə izah edirlər.
Əgər belə bir izahatı verən təkamülçü cəmiyyət
tərəfindən alim kimi tanınırsa, elmi ədəbiyyata
yad olan insanlarda da belə bir düşüncə yarana
bilər. Bu izahatı bir alim verirsə, bunun
arxasında mütləq bəzi elmi həqiqətlərin olduğunu,
lakin sözügedən alimin insanların dərk edə
bilməyəcəyi üçün mövzunun üzərindən keçdiyini
güman edərlər.
Qısası, heç bir təkamülçü alim insan
orqanizmindəki damar şəbəkəsinin necə
yarandığını izah edə bilməz. Bunu çox asan
şəkildə yoxlaya bilərsiniz. Hər hansı bir
təkamülçüyə damar sisteminin və ya damarın
quruluşunun mükəmməlliyini və ideallığını,
hüceyrələrin bir nizamda necə düzüldüklərini
izah edin. Bundan sonra bu quruluşun ilk dəfə
necə yaranması haqda sual verin. Onların bu
suala yalnız "təsadüflər nəticəsində" deyə cavab
verəcəklər.
Halbuki bu sualın yalnız bir cavabı var:
damarları, damarların içində olan qanı, bu qanı
vuran ürəyi və insan orqanizmindəki milyonlarla
başqa sistemi yaradan qüvvə aləmlərin Rəbbi olan
Uca Allahdır.
Damarlardakı elastiklik
Arteriyaların quruluşundakı xüsusi yaradılışa
yalnız hüceyrələrin qüsursuz düzülüşündə rast
gəlinmir. Bu hüceyrələrin əmələ gətirdiyi
təbəqədən kənarda əzələ quruluşlu başqa bir
təbəqə də var. Burada olan əzələ hüceyrələri
olduqca elastikdir. Bu isə çox ağıllı bir nizam
və plan nümunəsidir. Elastik liflər ürək
döyüntüləri zamanı yaranan qan təzyiqinə qarşı
damarların möhkəmliyini artırır, bundan əlavə,
damarlara verdiyi elastikliklə qanın damarlarda
irəliləməsinə imkan verirlər.
Əgər qan ürəkdən yüksək təzyiqlə elastik olmayan
bir damar sisteminə vurulsaydı, həm ürəyə böyük
bir yük düşəcək, həm də arteriyaların içində
olan qan təzyiqi çox yüksək olacaqdı. Bütün bu
incəliklər Allahın qüsursuz yaratmasının başqa
bir nümunəsidir.
Səfər davam edir
Arterial damarların quruluşu nəzərdən keçirildikdən sonra yenidən səfərimizə qayıdaq. Aorta arteriyalarını izləyən damarlar iki müxtəlif istiqamətə doğru yönəlir. Yuxarıya doğru gedən qan beyin və qolların, aşağıya gedən qan isə orqanizmin yerdə qalan hissəsinin ehtiyacını ödəyir. Səfərimizə orqanizmin aşağı tərəfləri istiqamətində davam etdiyimizi təsəvvür edək.
Bu yol üzərində qaraciyərə, mədəyə, nazik bağırsağa, böyrəklərə və ayaqlara gedən bir çox dolanbaclar var. Yolla irəlilədikcə içində olduğunuz damarın şaxələndiyini və getdikcə daraldığını görə bilərsiniz. Bu saysız-hesabsız şaxələr orqanizmin ən incə yerlərinə qan daşıyan kiçik kapilyarlardır. Bunlardan birinin içinə daxil olub irəliləyəndə içində yerləşdiyiniz damarın daraldığını görərsiniz. Artıq arteriyaların deyil, kapilyarların içindəsiniz (kapilyarların diametri 0,006 mm-dir).
Bir müddət sonra damar o qədər daralır ki, buradan yalnız bir eritrosit hüceyrəsinin çətinliklə keçə biləcəyi qədər kiçik olur. Səfərin bu yerində ətrafınızdakı hüceyrələrdə sürətli bir mübadilənin olduğunu hiss edə bilərsiniz. Eritrosit hüceyrələri uzun səfərləri boyu daşıdıqları çox mühüm yüklərini təhvil verməyə başlayırlar. Daşıdıqları oksigen molekulunu oksigenə ehtiyacı olan hüceyrələrə verir və hüceyrələrin hasil etdiyi karbondioksidi alırlar. Qanın daşıdığı qida molekulları da bu yerdə eyni qayda ilə ehtiyacı olan hüceyrələr tərəfindən alınır. Bu, hüceyrə üçün həyati əhəmiyyətli bir mübadilədir. Artıq geri dönmə zamanı çatıb.
Oksigenini itirən eritrositlərin rəngi açıq
qırmızıdan tünd qırmızıya çevrilir. Yolda
irəlilədikcə damarlar yenidən genişlənməyə
başlayır. Başqa kapilyarlardan gələn
karbondioksid yüklü eritrositlər də səfərə
qoşulur və qanın həcmi artır. Artıq
kapilyarlardan ayrılır və yolunuza venalarda
davam edirsiniz.